मराठी महिलेचा अमेरिकी वाइन उद्योगावर झेंडा!

अमेरिकेत स्वत:च्या मालकीची वायनरी काढून ती यशस्वीपणे चालवणारी एकमेव भारतीय अमेरिकन महिला उद्योजक म्हणून सुधा पाटील यांचे नाव अभिमानाने घेतले जाते. व्हर्जिनिया या राज्यात त्यांची संख्या २५० च्या घरात असून त्यातील सुधा पाटील यांची नर्मदा वायनरी त्यांनी आपल्या पतीच्या मदतीने नावारूपास आणली, याचे अमेरिकन माणसांनीही कौतुक वाटते. मराठी, महाराष्ट्रीय माणसे उद्योगधंद्यामध्ये मागे असतात, हा समज या दांपत्याने खोटा ठरविला. रसायनशास्त्रातील पदवीनंतर डेन्टिस्ट झालेली स्त्री असा वेगळा उद्योग काढून मद्यनिर्मितीतही पारंगत होते, यावर तसा कोणाचा सहजासहजी विश्वास बसणार नाही. पण या महिलेला भेटल्यावर त्यांच्या कर्तबगारीचे हे आणि इतरही अनेक पैलू लक्षात येतात.

मित्रपरिवारातील ऍशबर्न येथील तरूण कन्सल्टंट जयेश दातार यांच्या वाढदिवसानिमित्त नर्मदा वायनरीला अलिकडेच भेट देता आली. हा परिसरच निसर्गसौंदर्याने नटलेला आहे. त्यातील अमिसव्हिल इथे ही ५१ एकर परिसरात ती उभारली आहे. वॉशिंग्टन डी सी पासून ६० मैलाचा प्रवास इथे पोहोचण्यासाठी करावा लागतो. ब्ल्यू रिज माउंटनच्या पायथ्याच्या रस्त्याने ग्रामीण भागातून जातांना तुमचा सारा शीणवठा दूर तर होतोच आणि इथे आल्यावर येथील प्रसन्न वातावरणाने तुम्ही अधिक ताजेतवाने होता. 'एक्सपेरिअन्स इंडिया, टेस्ट व्हर्जिनिया' हे ब्रीदवाक्य घेउन ही वायनरी चालविणाऱ्या सुधा पाटील इथे तुम्हाला आलेल्या पाहुण्यांचे स्वागत आणि विचारपूस करतांना भेटतात. पंजाबी सलवार कमीज मध्ये वावरणाऱ्या या महिलेचा साधेपणा प्रथमदर्शनीच लक्षात येतो. त्यांचा एकूण सारा जीवनप्रवास त्यांच्या दुर्दम्य इच्छाशक्तीची आणि स्वप्नपूर्तीच्या निर्धाराची साक्ष देणारा आहे.

सुधा पाटील या मूळच्या ठाणे शहरातील रहिवासी. तेथे महाविद्यालयात प्रथम वर्ष विज्ञान पदवी अभ्यासक्रम करीत असतांना वयाच्या १७व्या वर्षी त्यांचा पंडित पाटील यांच्याशी विवाह झाला. मेकॅनिकल इंजिनिअर झालेले त्यांचे हे पतीराज शिक्षणानिमित्त अमेरिकेत होते. त्यांनी पुढे पिट्सबर्ग येथील कार्नेजी मेलन विद्यापीठातून पीएच डी केली. पंडित यांना शिक्षणासाठी अमेरिकेतून स्क़ॉलरशिप मिळाली पण त्यात तिकडे जाण्यासाठी विमानाच्या तिकीट खर्चाचा समावेश नव्हता. त्यावेळी त्यांची आई नर्मदा यांनी आपल्या अंगावरचे सोन्याचे दागिने गहाण ठेवून आपल्या मुलाला अमेरिकेत पाठविले. त्याची कृतज्ञता म्हणून या वायनरीला त्यांनी आईचे नाव दिले. १९६८ला पतीबरोबर सुधा अमेरिकेत आल्या. शिक्षण घेण्याची त्यांची मनापासून असलेली इच्छा त्यांच्या पतीने पूर्ण केली, पण त्यासाठी त्यांना या ना त्या कारणाने १० वर्षे वाट पाहावी लागली.

संसार आणि दोन मुले संभाळून त्या जॉर्ज मेसन विद्यापीठातून रसायनशास्त्रातील पदवीधर झाल्या. पुढे त्यांनी जॉर्ज टाउन डेंटल स्कूल मधून डेन्टिस्ट्रीमधील पदवी मिळविली आणि त्यानंतर त्या मेरीलंड विद्यापीठातून एन्डोडॉन्टिक्स मधील मास्टर्स झाल्या. रूट कॅनॉल स्पेशॅलिस्ट म्हणून आजही त्या आठवडयातील २ दिवस त्यांच्या डेन्टल क्लिनिकमध्ये काम करतात. त्यांचे पती अमेरिकन सरकारच्या उर्जा खात्यात उच्च पदावर काम करीत होते, अलिकडेच ते त्यातून निवृत्त झाले. इतके उच्चशिक्षित दांपत्य या क्षेत्राकडे कसे वळले आणि त्याचे शास्त्र त्यांनी कसे अवगत करून घेतले, हे जाणून घेण्याचे औत्सुक्य होते.

आपल्या देशात अजूनही पाश्चात्य देशाइतकी वाइन सवयीची झाली नाही. काही उच्चभ्रू वर्तुळात ती स्वीकारली गेली आहे, पण दारू म्हणून त्यापासून चार हात दूर राहणे, अनेक मध्यमवर्गीय पसंत करतात. आपल्या देशात ती पिण्याबाबतच्या आवश्यक मर्यादा पाळल्या जातील, याची खात्री देता येत नाही. अमेरिकेत तसे दिसत नाही, मद्य हा त्यांच्या संस्क़ृतीचा अविभाज्य भाग झाला आहे. एखाद्याच्या घरी डिनरचे निमंत्रण असेल तर वाईनची बाटली भेट म्हणून देण्याची प्रथा आहे. त्यामुळे मद्यपान आणि त्याच्या व्यवसायाबाबतचे निकष दोन्हीकडे वेगळे आहेत, हे इथे लक्षात घ्यावे लागेल. त्याबाबत सुधा म्हणाल्या 'मद्य आणि दारूच्या क्षेत्रात आम्ही आहोत, याचे अनेकांना सुरूवातीला कोडे पडायचे. आमची भारतीय पार्श्वभूमी आणि आम्ही अनुभवत असलेली अमेरिकन संस्कृती यातील फरक आम्हालाही माहीत होता, पण आम्ही गेली ३५ वर्षे अमेरिकन संस्कारात आणि वातावरणात वाढलो. मद्याचा आस्वाद घेण्याची आम्हा दोघांनाही आवड होती. फ्रान्स, इटली, जर्मनी अशा ज्या ज्या विविध देशात आम्ही गेलो तेथे वेगवेगळया मद्याचा आनंद घेतला. निवृत्तीनंतर हे क्षेत्र खूप जवळचे वाटले.'

सुधा यांच्या म्हणण्यानुसार सुरूवातीला वायनरीचे डोक्यात नव्हते. निवृत्तीनंतरचे उत्तम 'व्हेकेशन' म्हणून द्राक्ष शेती करावी एवढाच विचार डोक्यात होता. त्यासाठी वेगवेगळे विनियार्ड ते पाहत होते. १९९९ला लग्नाला ३० वर्षे पूर्ण झाली असतांना त्याच प्रयत्नातून त्यांनी ५१ एकर शेतजमीन खरेदी केली. त्यासाठी ८० टक्के रक्कम त्यांच्या जमविलेल्या पुंजीतून खर्च केली, पण त्यानंतर शेती खात्याने त्यांना मॅचिंग ग़्रँट ही मंजूर केली. पंडित यांनी अमेरिकन सरकारी खात्यात काम केलेले असल्याने त्यांना पेपरवर्कचा चांगला अनुभव होता, त्यामुळे सरकारी अनुदान मिळणे सोपे गेले. सुरूवातीला हे दोघे त्यांच्या मॅक्लीन येथील घरापासून इथे वीकेंड ला नियोजनासाठी यायचे. २००३ मध्ये त्यांनी पहिल्यांदा द्राक्षाची लागवड केली. २००६ मध्ये त्यांनी द्राक्षे दुसऱ्या विनियार्डला विकली. पण त्यांना एकूण गुंतवणुकीच्या तुलनेत खूपच कमी रक्कम मिळाली, म्हणून २००९ मध्ये स्वत:ची वायनरी काढण्याचा त्यांनी निर्णय घेतला.

सुधा याबाबत सांगतात, 'तसे म्हटले तर ही लॉजिकल स्टेप होती. रसायनशास्त्र या विषयाची पदवीधर असल्याने मद्यनिर्मितीत मला रूची होती, हे काम करतांना रसायनशास्त्राच्या कॉलेजच्या प्रयोगशाळेतच मी काम करीत आहे, असे वाटते. विविध पदार्थांच्या मिश्रणाच्या रासायनिक प्रक्रिया कशा होतात, ऍसिडीटी, पीएच यांचा बॅलन्स कसा संभाळायचा, फर्मेंटेशन प्रक्रिया कशी करायची, या शिकलेल्या गोष्टींचा वापर इथे करावा लागतो.'

अर्थात यासाठी एवढेच पुरेसे नव्हते. मद्यासाठी द्राक्षाची लागवड कशी करावयाची, आणि त्याचे मद्य कसे बनवायचे याचे शास्त्रशुध्द ज्ञान आणि कौशल्य मिळविण्यासाठी त्यांनी टॉम पेएट या वाईनमेकिंग कन्सल्टंटची मदत घेतली. याखेरीज पूर्व किनाऱ्यावरील नामवंत वाईनमेकर आणि लिंडन विनियार्डचे मालक जिम लॉ यांच्या हाताखाली त्यांनी वाईनमेकिंग बरोबर विनियार्ड व्यवस्थापनाचे धडे घेतले. या क्षेत्रातील आपल्या ज्ञान आणि कौशल्यावर शिक्कामोर्तब व्हावे म्हणून एनॉलॉजी ही मद्य तयार करणाऱ्या शास्त्रातील कॅलिफोर्निया विद्यापीठाची पदवी संपादन करण्याचा त्यांचा मानस आहे. त्यांची कन्या प्रेमा पाटील शर्मा व्हर्जिनिया टेक मधून केमिकल इंजिनिअर झाल्या असून औषधे विकसित करण्याच्या आंतरराष्ट्रीय कंपनीत काम करतात. आपल्या छोटया ३ वर्षाच्या मुलाच्या संगोपनाबरोबर अर्धवेळ त्या बिझनेस मॅनेजर म्हणून काम पाहून आपल्या आईला मदत करतात. मुलगा डॉ. सुशील पाटील जॉन्स हॉपकिन्स स्कूल ऑफ मेडिसिन मध्ये असोसिएट प्रोफेसर असून पल्मोनरी मेडिसीन ऍंड क्रिटिकल केअर या क्षेत्रात प्रॅक्टीस करतात. स्लीप ऍप्निया वर त्यांचे संशोधन चालू आहे.स्वत: पंडित अर्थिक आणि हिशेबाची बाजू संभाळतात.

सध्या या कुटुंबाचे घर या वायनरी लगत आहे. एक दोन वर्षांनी डेन्टिस्ट्री पूर्णपणे सोडून देण्याचा सुधा यांचा विचार आहे. त्यांच्या दिनक्रमानुसार त्या सकाळी सहा वाजता उठतात. ई-मेल वगैरे पाहून झाल्यावर सकाळी ९ च्या सुमारास विनियार्ड मध्ये जातात. द्राक्षाच्या वेली त्यांची पाने काळजीपूर्वक पाहतात. किडीचा धोका आहे का, असल्यास कीटकनाशकाची फवारणी कितपत आवश्यक आहे, याचा अंदाज घेतात. दुपारी मार्केटिंग विषयक धोरणे आणि बिझनेसचे गोल्स ठरविण्यासाठी संबधित अधिकाऱ्यांशी चर्चा करतात. हार्वेस्टिंगच्या कालावधीत द्राक्षे धुणे, त्यांची छाननी, यंत्रसामग्रीतील त्यांचे प्रोसेसिंग यातही त्या लक्ष घालतात. अशा कामात कधीकधी रात्रीचे २ ही वाजतात, पण चांगले आवडीचे काम केल्याचा आनंद त्यांना यात मिळतो.

वीकेंडला इथे येणाऱ्या ग्राहकांना भेटण्यात, त्यांच्याशी गप्पा गोष्टी करण्यातही सुधा पाटील यांना अधिक आनंद मिळतो. त्यांच्या टेस्टिंग रूममध्ये बाहेरच्या बाजूला लांबरूंद डेक असून तेथून हिरवेगार विनियार्ड, त्याच्या नजीकचे तळे, डोंगर, झाडी याचे विहंगम दृश्य दिसते. भारतीय साडया कपडे आणि वैशिष्ठयपूर्ण वस्तुंचीही इथे विक्री होते. त्या त्यांनी भारतातून आणल्या आहेत. त्याच्या खरेदीत अमेरिकन ग्राहक अधिक रस घेतात. आत लेदरच्या आरामदायी कोचावर बसून चिकन टिक्का किंवा सामोसा या सारख्या खास भारतीय स्नॅकबरोबर आवडत्या वाइनचे घोट घेणारे भारतीय अमेरिकन आणि मूळ अमेरिकन मद्यप्रेमी कुटूंबे दिसतात .म्हणूनच इथे व्हर्जिनियात तयार झालेले मद्य आणि भारतीय खाद्यपदार्थ यांची लज्जतदार सांगड घातली गेल्याचे आढळेल. सुधा यांचे यावरचे म्हणणे हे की, भारतीय स्नॅकमुळे मद्याचा आनंद अधिक चांगल्या पध्दतीने घेता येतो. त्याची माहिती फार कमी लोकांना आहे. भारतीय स्नॅकबरोबर अधिक गोड वाईन हवी, असे काहींना वाटते पण ते तितकेसे खरे नाही. नर्मदा वाईनरी मधील रेड आणि डेझर्ट वाईन बरोबर सामोसा, चिकन टिक्का मसाला, आणि मसाला भेंडी छान लागते.

या वाईनरीचे हृदय म्हणजे त्यांचे घट्ट नात्याने बांधलेले त्यांचे कुटुंब आहे, हे त्यांनी त्यांच्या काही वाईन प्रकारांना दिलेल्या कुटुंबियांच्या नावावरून लक्षात येईल. उदाहरणार्थ २००९ची यश वीर रेड ब्लेंड हे त्यांच्या नातवांच्या नावावरून केले गेलेले नामकरण आहे. २००८ ची डेझर्ट वाईन प्रिमिता याचे मूळ त्यांच्या मुलीच्या नावात शोधता येते. २००९ ची व्हाईट ब्लेंड 'मॉम ' नावाने असून सर्व मातांविषयीची कृतज्ञता त्यातून प्रकट होते. पंडित यांच्या आईचे नर्मदा हे नाव वाईनरीला दिले आहे, ते तर त्यांच्या आईविषयी वाटणारे प्रेमच आहे. त्यांच्या वायनरीत एकूण १३ वाइन बनविल्या जातात. त्यात व्हिडल ब्लांक, चार्डोनल, चार्डोनी, व्हायोग्नर, कॅबरनेट फ्रांक, चांबाउसिन, कॅबरनेट सॅविग्नॉन इत्यादिंचा समावेश आहे. त्यांनी सुरूवात केली त्यावेळी वर्षाला १ हजार केसेस चे उत्पादन होत होते. आता हे प्रमाण २ ते ३ हजाराच्या घरात असून लवकरच ते ५ हजारापर्यंत नेण्याचा त्यांचा प्रयत्न आहे. त्यांच्या वायनरीत तयार झालेल्या मद्याने अमेरिकेतील सॅन फ्रान्सिस्कोत याच वर्षी झालेल्या सर्वात मोठया आंतरराष्ट्रीय वाईन स्पर्धेत दोन सुवर्णपदके पटकाविण्याचा मान पटकविला. व्हर्जिनिया वाईन लोकप्रिय करण्याचा आपला प्रयत्न असल्याचे सुधा पाटील यांनी सांगितले. 'केवळ कॅलिफोर्नियातच उच्च दर्जाची उत्तम वाइन मिळते, हा समज दूर करावयाचा असून व्हर्जिनियातील वाइन त्याचे उत्तर आहे, हे आम्ही सिध्द करू पाहत आहोत.' असं त्या म्हणाल्या.

अमेरिकेतील माध्यमांनी त्यांच्या या प्रयत्नांची तोंडभरून प्रशंसा केली आहे. त्यात 'वॉशिंग्टन पोस्ट' पासून 'एशियन फॉर्च्युन' सारख्या नियतकालिकांचा समावेश आहे. इथे येणाऱ्या अशियाई लोकांनाही सुधा पाटील यांच्या जिद्दीविषयी आणि धडाडीविषयी अप्रूप वाटते. आमचे स्वप्न तुम्ही पूर्ण केले, अशी त्यांची भावना आहे. त्याचेच या महिला उद्योजकाला समाधान आहे. एकीकडे पतीच्या गंभीर आजारपणाशी सामना करीत असतांना दुसरीकडे हा अवघड व्याप संभाळणे म्हणजे तारेवरची कसरत आहे. त्यात त्या तसूभरही कमी पडत नाही, हे विशेष.

(नर्मदा वायनरी ची वेबसाईटः www.narmadawinery.com)

-अनिल टाकळकर
वॉशिंग्टन डी सी